Flokkun stjórnmálastefna eftir ætluðum ásum á pólitíska rófinu á sér rætur að rekja til sætaskipunar á franska þinginu eftir stjórnarbyltinguna í Frakklandi í lok 18. aldar. Á vinstri hluta pólitíska rófsins eru þeir staðsettir sem hlynntir eru sósíalisma eða kommúnisma. Hægri hluti rófsins er ætlaður þeim sem aðhyllast kaptítalisma. Seinni tíma kenningar hafa verið þróaðar sem skipta stjórnmálaskoðunum eftir fleiri ásum

Kosningapróf eru ágæt dægradvöl í aðdraganda kosninga og mörg þeirra byggja á að staðsetja kjósendur í tvívíðu plani þar sem höfuðásarnir tákna viðhorf til efnahagsmála annars vegar vegar og hins vegar mörk forsjárhyggju/frjálslyndis. Dæmi um þannig próf má finna á vefsíðunni Politicalcompass.org. Íslenskir fréttamiðlar og vefsíður hafa æ oftar miðlað þess háttar tækjum þegar kemur að kosningum. Að baki prófum þeirra byggir ólík nálgun þótt ásetningur þeirra sé að láta notendur máta skoðanir sínar við viðhorf einstakra frambjóðenda og flokka.

Ríkisútvarpið hleypti í síðstu viku af stokkunum kosningaprófi þar sem kjósendur geta mátað sig við frambjóðendur til Alþingis í kosningum, sem fara fram um næstu helgi. Höfundar kosningaprófsins hafa lagt spurningar fyrir fimm efstu frambjóðendur allra stjórnmálaframboða í hverju kjördæmi og allir kjósendur geta svarað sömu spurningum. Kosningaprófið samanstendur af þrjátíu spurningum sem hægt er að svara á skalanum 0 til 100 eftir því hvort viðkomandi sé sammála eða ósammála fullyrðingu.

Segja má að sumar spurningarnar gætu endurspeglað almenn viðhorf fólks til efnahagsmála og forsjárhyggju eða frjálslyndis í takt við klassísku framsetninguna. Önnur varða einstök málefni eða hugmyndir, sem hafa verið áberandi í opinberri umræðu að undanförnu og sumir stjórnmálaflokkar eða frambjóðendur hafa sett á oddinn. Kosningapróf RÚV er ekki hefðbundinn kosningaáttaviti en niðurstaða prófsins er hlutfallstala, sem lýsir því hversu vel svör kjósendur falla að svörum frambjóðenda í því kjördæmi sem þeir staðsetja sig.

Það er ekki einfalt verk að hanna spurningalista sem ætlað er að greina samfélagsviðhorf og skoðanir á ágreiningsmálum stjórnmálanna og ákvarða svarmöguleika. Það hentar ef til vill ekki öllum gerðum spurninga að bjóða upp á svör í heilum tölum frá 0 til 100 eftir því hvort svarandi sé sammála eða ósammála. Þótt gera megi athugasemdir við orðalag sumra spurninga þá er alveg ástæða til að fagna þessu framtaki RÚV. Svörin geta mótast af stíl hvers og eins svaranda, þekkingu á viðfangsefninu og fleiri þáttum.

Í opnunarspurningu kosningaprófsins er spurt hvort allir landsmenn ættu að hafa aðgang að grunnheilbrigðisþjónustu í sinni heimabyggð. Leikmaður, sem nýtir sér þjónustu heilbrigðiskerfis lítið, kann að grundvalla svar sitt á ólíkum atriðum en heilbrigðisstarfsmaður. Síðuhöfundur er kunnugur lækni, sem er ofarlega á lista síns flokks fyrir þessar kosningar og gaf upp svarið 92 við spurningunni. Væntanlega má gera ráð fyrir að þekking viðkomandi og mat á því hvað telst til grunnheilbrigðisþjónustu ráði einhverju um að frambjóðandinn teljist vera 92% sammála og 8% ósammála.

Önnur spurningin víkur að afnámi verðtryggingar á nýjum lánum þar sem spurt er: Afnema ætti verðtryggingu á nýjum lánum strax. Það kann að fipa einhverja þegar spurt er um tafarlaust afnám. Vilji maður leggja til afnám verðtryggingar í áföngum á næstu árum er svarið tæpast 100 og kannski ekki núll. Þá verður að fara milliveg, sem ræðst af tilfinningu.

Það er ekki alveg gegnsætt hvernig kosningapróf RÚV reiknar frávik á milli kjósanda og frambjóðenda en gera má ráð fyrir að það sé gert með því að reikna tölugildi mismunarins. Lýsi þáttakandi sig 75% sammála fullyrðingu er frávik hans jafn langt frá frambjóðendum sem lýsa sig algerlega (100%) sammála annars vegar og 50% sammála. Þannig samanburður tekur ekki tillit til innbyrðis fylgni á milli afstöðu frambjóðenda á milli ólíkra spurninga, sem áhugavert er að kanna.

Höfuðásagreining

Áhugavert er að heimfæra kerfi, sem flokka stjórnmálaskoðanir eftir fleiri en einum ás, yfir á svör frambjóðenda í kosningaprófi RÚV til þess að greina betur fylgni á milli svara frambjóðenda við spurningunum.

Höfuðásagreining (e. principal component analysis) er tölfræðileg aðferð til þess að greina breytileika í margvíðum merkjum með innbyrðis fylgni. Með aðferðinni er hægt að tákna merki sem summu þátta, sem uppfylla það stærðfræðilega skilyrði að teljast hornrétt. Þegar það gildir, er hreyfing eftir einum höfuðás óháð heyfingu eftir öðrum höfuðás í merkinu. Með höfuðásagreiningu er hægt að tákna meginsveiflur í merkjum með færri víddum og þjappa upplýsingum. Fyrstu frumþættir varpaða merkisins innihalda mestar upplýsingar en seinustu frumþættirnir eru stundum það sem skilgreina má sem suð.

Aðferð höfuðásagreiningar er notuð í ýmsum viðfangsefnum í merkjafræði og víðar. Hér geta áhugasamir sótt viðbót við R hugbúnaðinn sem nýtir höfuðásagreiningu í persónuleikaprófum í sálfræði.

Niðurstöður

Það er þörf á að grisja spurningar í kosningaprófi RÚV aðeins áður en höfuðásagreiningu er beitt. Spurningar sem marka ekki augljós skil á milli stjórnmálaflokka eru felldar út. Greining höfuðása byggir á svörum frambjóðenda við tuttugu af þrjátíu spurningum í upphaflega prófinu.

Að loknum niðurskurði er frumþáttagreingingu beitt og útkoman túlkuð með tilliti til ofanvarps (e. projection) hvers frambjóðanda á frumþættina. Falli ofanvarp á jákvæða hluta ássins felur það í sér að hann sé fremur sammála þeim spurningum sem hafa jákvætt formerki á þeim höfuðás og ósammála þeim spurningum sem hafa neikvætt formerki. Ef ofanvarp frambjóðanda á höfuðás er neikvætt má túlka afstöðu hans til spurninganna á hinn veginn. Það þýðir að frambjóðandi sé fremur ósammála þeim spurningum sem hafa jákvætt formerki en sammála þeim spurningum sem hafa neikvætt formerki.

Markaðs- og félagshyggja

Fyrsti höfuðþátturinn hefur sterkustu svörunina við spurningar sem tengjast efnahagsmálum og hægt er að segja að skilji á milli frambjóðenda sem aðhyllast markaðshyggju annars vegar og félagshyggju hins vegar. Jákvætt (+) ofanvarp á þennan þátt felur í sér meiri stuðning við að selja banka á næsta kjörtímabili, að markaður leysi húsnæðisvanda og að lækka skatta á fyrirtæki. Þetta eru þættir sem geta fallið undir áherslur markaðshyggju. Fyrsti frumþátturinn hefur neikvætt (-) ofanvarp á að setja á gjöld fyrir nýtingu náttúruauðlinda, hækkun hátekjuskatta til að fjármagna innviði og að afnema kostnaðarþáttöku sjúklínga. Þetta geta talist áherslur þeirra sem aðhyllast félagshyggju. Nánari upptalningu á svörun frumþáttanna við einstökum spurningum er að finna í töflunni neðst.

Frjálslyndi og forsjárhyggja

Annar frumþátturinn greinir skil milli frambjóðenda sem eru í meira mæli fylgjandi lögleiðingu kannabisefna, hlynntir sölu áfengis í matvöruverslunum, andsnúnir því að leysa vanda sauðfjárbænda með fjárframlögum frá ríkinu og ósammála því að íslenska krónan sé framtíðargjaldmiðill Íslands. Þetta eru að einhverju leyti málefni sem marka skil á milli frjálslyndis og forsjárhyggju.

Alþjóðahyggja

Jákvætt ofanvarp á þriðja frumþáttinn felur í sér að frambjóðandi sé fremur ósammála því að herða reglur um móttöku hælisleitenda og hlynntur móttöku fleiri kvótaflóttamanna. Þriðji frumþátturinn greinir á milli þeirra sem lýsa sig meira sammála spurningu um að herða reglur um móttöku hælisleitenda, eru síður hlynntir fjölgun kvótaflóttamanna og fremur ósammála því að krónan sé framtíðargjaldmiðill Íslands. Það má greina skörun á framlagi nokkurra spurninga til annars og þriðja höfuðássins. Í einhverjum skilningi gæti þriðji frumþátturinn verið mælikvarði á alþjóðahyggju eins og hún hefur verið skilgreind á sumum stjórnmálaáttavitum.

Þrívíða stjórnmálarófið

Þessi greining er fremur sett fram til skemmtunar en að hún teljist sannprófun á því að ætlað stjórnmálaróf sé þrívítt. Að öllu gamni slepptu má þó greina að fyrstu þrír frumþættirnir hafa nokkra samsvörun við spurningar um áherslur og mörk markaðshyggju/félagshyggju, frjálslyndis/forsjárhyggju og alþjóðahyggju. Til glöggvunar er þrívíða stjórnmálarófið birt á myndinni hér fyrir neðan en það er einnig hægt að finna hér.

Hægt er að velta myndinni til þess að skoða ofavarp punktanna frá hvaða hlið sem er. Þegar músabendillinn er borinn yfir punktana birtis nafn þess frambjóðanda, sem hann samsvar í þrívíða rúminu. Í öllu falli er hægt að greina hvernig áherslur frambjóðenda falla innbyrðis á milli flokka og greina þá sem skera sig úr fjöldanum.

Viðauki

Meðaltöl allra svarenda auk fyrstu þriggja höfuðásanna eru sýnd í meðfylgjandi töflu. Jákvætt formerki á höfuðásunum táknar að frambjóðandi sé fremur sammála spurningu ef ofanvarp á þann frumþátt er jákvætt en ósammála ef ofanvarpið er neikvætt. Neikvætt frummerki á höfuðásunum táknar að frambjóðandi sé fremur ósammála spurningu ef ofanvarp á þann frumþátt er jákvætt en sammála ef ofanvarpið er neikvætt.

Spurning / Höfuðás	Meðaltal	1. höfuðás	2. höfuðás	3. höfuðás
Afnema verðtryggingu	61,3	-0,2	-0,3	0,2
Selja banka á næsta kjörtímabili	45,9	0,3	0	0
Skólagjöld í opinberum háskólum	18,7	0,2	-0,1	0,1
Vegtollar á höfuðborgarsvæði	22,4	0,2	0	-0,2
Herða reglur um móttöku hælisleitenda	24,4	0	-0,3	-0,4
Gjöld fyrir nýtingu náttúruauðlinda	71,7	-0,2	0,3	-0,2
Lögleiða kannabisefni	30,0	0,1	0,3	-0,2
Markaður leysi húsnæðivanda	22,7	0	0	-0,2
Fleiri kvótaflóttamenn	78,5	-0,4	0,2	-0,4
Hátekju- eða eignaskattar fjármagni innviði	52,5	-0,4	0,2	-0,1
Breytingar á stjórnarskrá	63,6	-0,3	0,3	0,1
Hagsmunir náttúrunnar vegi þyngra en fjárhagslegir	80,1	-0,1	-0,1	0
Afnema kostnaðarþáttöku sjúklinga	74,2	-0,3	0	0,1
Áfengi í matvöruverslunum	39,2	0,3	0,3	0
Íslenska krónan til framtíðar	46,2	-0,1	-0,5	-0,4
Vandi sauðfjárbæanda leystur með fjárframlögum	60,45	-0,1	-0,3	-0,2
Lækka skatta á fyrirtæki	48,2	0,2	-0,1	0,2
Neytendur fái að kaupa innflutt, fersk matvæli	69,2	0,1	0,2	0,4
Meiri einkarekstur í heilbrigðiskerfinu	22,36	0,3	-0,1	0
Selja orku- og veitufyrirtæki	16,1	0,2	0	-0,1